Dla mediów

W końcu lat 20 XX wieku oficerowie Biura Szyfrów Wojska Polskiego zdali sobie sprawę, że przechwytywane przez polski radiowywiad depesze niemieckiej armii stały się trudne do złamania. Założyli, że przeciwnik zaczął się posługiwać szyframi wytwarzanymi maszynowo. Polskie Biuro Szyfrów Wojska Polskiego musiało odpowiednio zareagować.

Odpowiedzią na nowe niemieckie szyfry była decyzja Maksymiliana Ciężkiego, pochodzącego z Szamotuł oficera, doświadczonego oficera radiowywiadu, aby do zadania zmierzenia się z nowymi niemieckimi szyframi zatrudnić matematyków.

O pomoc Ciężki poprosił prof. Zdzisława Krygowskiego, pochodzącego ze Lwowa wybitnego matematyka, byłego rektora Politechniki Lwowskiej, który po I wojnie światowej objął katedrę na Uniwersytecie Poznańskim. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy uniwersytetu mieścił się wówczas w byłym zamku cesarskim. To Krygowski zorganizował w styczniu 1929 roku półroczny, tajny kurs dla ponad dwudziestu najzdolniejszych studentów matematyki. Zajęcia odbywały się potajemnie na poznańskiej Cytadeli, gdzie stacjonował batalion radiotelegraficzny. Kurs wyłonił najlepszych młodych kryptologów: Mariana Rejewskiego, Henryk Zygalskiego i Jerzego Różyckiego.

Marian Rejewski pochodził z Bydgoszczy, z rodziny kupca branży tytoniowej i odznaczał się niezwykle analitycznym umysłem. Pochodzący z Poznania, z rodziny krawców, Henryk Zygalski był nie tylko uzdolniony matematycznie, również muzycznie. Posiadający wschodnie korzenie Jerzy Różycki oprócz matematyki studiował też geografię. Wszyscy cechowali się otwartymi umysłami i odwagą w podejmowaniu nowych wyzwań.

Cała trójka została w 1930 roku zatrudniona w nowopowstałej poznańskiej filii Biura Szyfrów, mieszczącej się tuż obok zamku, w budynku dawnej pruskiej intendentury wojskowej. To tu po zajęciach na uczelni w zamku trójka naszych bohaterów zmagała się przez 12 godzin w tygodniu z niemieckimi szyframi, nie wiedząc wtedy jeszcze, że mierzy się z Enigmą.

Dlaczego kurs szyfrów zorganizowano akurat w Poznaniu? Powodów było kilka. Pierwszym był fakt, że tutejsi studenci z reguły dobrze znali język przeciwnika. A także – niemiecką mentalność, co okazało się później nie mniej ważne. Po drugie – młoda i prężna poznańska uczelnia, jaką był uniwersytet, przyciągała wybitnie zdolne jednostki. Po trzecie wreszcie – na studentów działał magnes w postaci wybitnego wykładowcy, prof. Krygowskiego. Wszystko to razem spowodowało, że wyłoniony w ramach tajnego kursu zespół był grupą najlepszych z najlepszych.

Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu znajduje się dokładnie w tym samym miejscu, w którym w latach 1930-1932 absolwenci Uniwersytetu Poznańskiego ćwiczyli się w łamaniu niemieckich szyfrów: przy ulicy Święty Marcin 78. Dodatkowej pikanterii tej historii dodaje fakt, że budynek pruskiej intendentury, zniszczony w czasie walk o Poznań w 1945 roku, został w latach 1949-1950 zastąpiony budynkiem komitetu wojewódzkiego partii. CSE mieści się zatem w dawnej siedzibie partii, która przez pół wieku czuwała nad zależnością Polski od obcej potęgi ze wschodu. Dziś w budynku należącym do Uniwersytetu A. Mickiewicza, w wolnej Polsce opowiadamy historię największego bodaj sukcesu intelektualnego niepodległej II Rzeczpospolitej.

Pierwszego udanego odszyfrowania meldunku Enigmy dokonał w grudniu 1932 roku Rejewski – pracując już w Warszawie, dokąd przeniesiono poznańskich matematyków. Wkrótce w walce z Enigmą wspomogli go Zygalski, autor płacht pozwalających ustalać położenie wirników niemieckiej maszyny – i Różycki. Rejewski opracował maszyny, które Polacy przeciwstawili Enigmie – cyklometr oraz bombę Rejewskiego. Polacy dokonali też niemożliwego – na podstawie wiedzy o Enigmie i jej meldunkach zrekonstruowali jej mechanizm. W lipcu 1939 roku przekazali całą swoją wiedzę – i polskie kopie Enigmy – aliantom. Tym samym zapewnili im już przed wybuchem wojny niebagatelną przewagę nad przeciwnikiem.

Tę pasjonującą historię opowiadamy na ekspozycji CSE w nowoczesny, multimedialny, ale również absorbujący naszych gości sposób. Pokazujemy m.in. rekonstrukcję bomby Rejewskiego, cyklometr czy oryginał Enigmy. Wystawa składa się z trzech części: kurs szyfrów, wzorowanego na tym, który stał się udziałem młodych polskich matematyków w 1929 roku (zapraszamy do niego zwiedzających za pomocą aplikacji komputerowych oraz zadań analogowych), historii tajemnicy złamania szyfrów Enigmy – oraz krótkiej historii rewolucji cyfrowej, która była pokłosiem wysiłku najtęższych mózgów kryptologicznych świata w trakcie II wojny światowej.

W Centrum Szyfrów Enigma promujemy odwagę, otwarte umysły, znaczenie pracy zespołowej, wytrwałości i dociekliwości. Każdy, kto chciałby pogłębić swoją wiedzę o polskich kryptologach, może odwiedzić również Mediatekę – bezpłatną strefę, w której zgromadziliśmy archiwalne filmy, wywiady z członkami rodzin kryptologów, skany dokumentów i księgozbiór na temat szyfrów.

CSE to nie tylko wystawa i cyfrowe zbiory – to również przedsięwzięcia edukacyjne, oparte m.in. o dedykowaną rodzinom z dziećmi Strefę Szyfrów. Centrum chce być również miejscem ważnych przedsięwzięć natury artystycznej. Już podczas weekendu otwarcia CSE we wrześniu 2021 r. pokazaliśmy widowisko video-mapping „Brzmienie szyfrów” oraz koncert Patryka Piłasiewicza i wrocławskiego duetu nu jazzowego Skalpel. W ub. roku przeprowadziliśmy również pilotażową rezydencję artystyczną Patryka Piłasiewicza, której zwieńczeniem był koncert rozproszony „Sub Rosa”, zagrany na ekspozycji CSE.

Wiele działań podejmujemy w trybie online, co jest szczególnie ważne w dobie pandemii covid-19. Na naszej stronie internetowej www.csenigma.pl oraz w mediach społecznościowych publikujemy artykuły na temat polskich kryptologów, pogromców Enigmy. Tam również można wysłuchać cyklu podcastów o Enigmie i złamaniu jej szyfru, przygotowanych przez naszych pracowników w ramach programu Muzeum Historii Polski „patriotyzm Jutra”. Ponadto prowadzimy wykłady online z ekspertami w swoich dziedzinach. Współpracowaliśmy m.in. z profesorem Wojciechem Cellarym z Wyższej Szkoły Bankowej, czy doktorem Bartoszem Naskręckim z Wydziału Matematyki i Informatyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Działania CSE w roku 2022 koncentrować się będą wokół 90. rocznicy złamania szyfru Enigmy. Planujemy wykłady, wydarzenia kulturalne, przegląd filmów na temat Enigmy, rezydencję artystyczną oraz wiele innych przedsięwzięć, które mają przypomnieć o tej wyjątkowej rocznicy. Serdecznie zapraszamy do śledzenia naszych działań na www.csenigma.pl oraz w naszych mediach społecznościowych.